...wolnych poznać po tym, że kulawi...

Podczas przygotowywania drugiego numeru „Kwarty”, poświęconego
Żołnierzom Wyklętym, rozgorzała w redakcji dyskusja, jakie zdjęcie
umieścić na okładce. Czy ma być to zdjęcie dumnie stojących
partyzantów, w mundurach i z bronią, czy też zdjęcie (które ostatecznie
znalazło się wewnątrz numeru) wykonane przez UB, przedstawiające
schwytanego partyzanta, siedzącego przy ciałach swoich zabitych
kolegów. Spór ten nie dotyczył tylko sprawy technicznej, jak ma
wyglądać okładka, ale miał także wymowę symboliczną. W ten sposób
spieraliśmy się o charakter i sens powojennego oporu wobec sowieckiej
dominacji, o to, czy ostatni żołnierze są „wyklęci”, czy „niezłomni”.
I ten spór, ta dyskusja będzie na pewno jeszcze nie raz gościć na łamach
„Kwarty” nie tylko w postaci polemik, ale też w postaci artykułów
przyczynkarskich czy wspomnieniowych, pokazujących różne zachowania
wobec zniewolenia, różne postawy w walce o niepodległość.
Czytelnik poprzedniego numeru „Kwarty” mógł odnieść wrażenie,
że ostatni żołnierze niepodległej Rzeczypospolitej złożyli niepotrzebną
i straszliwą ofiarę. Ale w tragizmie ich losów tkwi też nadzieja. Nadzieja,
którą można znaleźć w Księdze Rodzaju – potomstwo niewiasty zmiażdży
głowę węża, ale najpierw potomstwo węża zmiażdży potomstwu niewiasty
piętę. Człowiek ze zmiażdżoną piętą będzie miał kłopoty z chodzeniem,
może nawet upadnie, ale do niego należeć będzie ostateczne zwycięstwo.
Może potrzebne jest to piętno, naznaczenie, by wolnych poznać po tym,
że kulawi – jak śpiewał Jacek Kaczmarski (Walka Jakuba z aniołem).

Trzeci numer „Kwarty” niesie w swojej treści więcej optymizmu.
W dużej części przedstawia następców Żołnierzy Wyklętych, kontynuujących
walkę o niepodległość w różnych formach, od organizacji harcerskich
z lat czterdziestych XX w., aż po lubelskie Niezależne Zrzeszenie Studentów
z końca lat osiemdziesiątych. Chcemy w ten sposób wydobyć z cienia
wydarzenia i ludzi, którzy podjęli działania, aby Polska stała się krajem
wolnym i niezależnym. Chcemy również gromadzić relacje, dokumenty
oraz zdjęcia świadków i uczestników tamtych wydarzeń. Dlatego jako
Fundacja Niepodległości zaangażowaliśmy się w różne projekty spełniające
te zadania. Największym i najambitniejszym z nich jest projekt „historii
mówionej”, realizowany od wielu lat przez Ośrodek „Karta”. Ale czasem
równie ważne są bardzo drobne działania w celu upamiętnienia lokalnych
bohaterów. Fundacja Niepodległości wspomaga też archeologiczno
-eksumacyjne prace poszukiwawcze na terenie wsi Ostrówki, gdzie
w sierpniu 1943 r. ukraińskie oddziały UPA zamordowały setki Polaków,
oraz zabiegi o upamiętnienie miejsc i ofiar rzezi na Wołyniu.
Wspieramy również ciekawe inicjatywy dotyczące ochrony ginących
i popularyzowania nieznanych pamiątek polskiej kultury. W planach mamy
podjęcie innych interesujących działań popularyzatorskich, o czym szerzej
napiszemy już w następnym numerze kwartalnika.
Sami też zbieramy i publikujemy (i publikować będziemy) nieznane
dotychczas wspomnienia i fotografie. Poprzez to staramy się zachęcać
uczestników różnych niezależnych inicjatyw do przeglądania swoich
archiwów oraz do ich udostępniania. To już historia.
Historia ważna dla nas, uczestników. Ale też ważna dla innych. 
Nawet, jeżeli ci inni nie uświadamiają sobie tego do końca.
Nawet, jeżeli ci inni to:

ci którzy toczą wózki po źle wybrukowanym przedmieściu/
i uciekają z pożaru z butlą barszczu/
którzy wracają na ruiny nie po to by wołać zmarłych/
ale by odnaleźć rurę żelaznego piecyka/
(…) których trudno nazwać kwiatem/
ale są ciałem/
(…) giną ci/
którzy kochają bardziej piękne słowa niż tłuste zapachy/
ale jest ich na szczęście niewielu/
naród trwa/
i wracając z pełnymi workami ze szlaków ucieczki/
wznosi łuk triumfalny/
dla pięknie umarłych

(Zbigniew Herbert, Substancja)

Mamy nadzieję, że dotychczasowe i kolejne numery „Kwarty” będą takimi
małymi cegiełkami w budowie łuku triumfalnego, by każdy wiedział,
iż wolnych poznać po tym, że kulawi.

Przemysław Omieczyński
prezes Fundacji Niepodległości

Spis treści

...wolnych poznać po tym, że kulawi... ............................................................................................................. 3
Przemysław Omieczyński

Wołyń w pamiętnikach legionistów Józefa Piłsudskiego ............................................................................................ 5
Anatol Sulik

Harcerze w obronie Lwowa i Kresów Wschodnich 1918-1920 .................................................................................. 15
Irena Kozimala

„Żuraw” zamojski ..................................................................................................................................................... 26
Tomasz Panfil

Prześladowanie Kościoła rzymskokatolickiego
i jego wiernych na Lubelszczyźnie w czasach stalinizmu ............................................................................................ 45
Bogdan Sekściński

Konspiracyjna organizacja „Kraj – Krajowy Ośrodek” ................................................................................................ 58
Ewa Rzeczkowska

Studencki maj 1988 w Lublinie ................................................................................................................................ 68
Edyta Bakoń

NZS UMCS w latach 1987–1989 ............................................................................................................................... 76
Dariusz Kocuń

Reaktywowanie NZS na Akademii Medycznej w Lublinie, 1987-1990 ....................................................................... 86
Wioletta Szafrańska-Kocuń

Wołyń to rezultat polskiego kolonializmu ................................................................................................................. 96
Rozmowa Filipa Memchesa z wokalistą i aktorem Pawłem Kukizem

Informacje o bieżących działaniach Fundacji Niepodległości .................................................................................... 101

Recenzje
Mądrzejszy o namiot z wielbłądziej sierści ............................................................................................................... 114
Oto jestem. Kościół na Wschodzie o powołaniu ...................................................................................................... 115

Polemiki ................................................................................................................................................................. 117
Jarosław Kopiński

Ja żyć będę w kłosach zbóż 

Drugi numer Kwarty poświęcony jest przede wszystkim ludziom Niepodległej, czyli – jak od wielu lat zwykło się ich nazywać – żołnierzom Wyklętym. Żołnierze ci, walczący od początku wojny zarówno z hitlerowcami, jak i Sowietami, w PRL-u mieli być zapomniani. Oczywiście przez wiele powojennych lat nie byli zapomniani. Pamiętali o nich Polacy, którzy przecież pomagali swoim „chłopcom z lasu" wielokrotnie. Nie zapominała o nich także nienawistna bezpieka, która tropiła ich dniem i nocą. Wielu z tych Wyklętych przeszło przez ubeckie katownie. Z wyrwanymi paznokciami i nierzadko z połamanymi kośćmi – „gnili" w więzieniach. Wielu też doświadczyło od „sojuszników naszych sojuszników" ich „przyjacielskich" uścisków w obozach Borowicz, Swierdłowska i w szeregu innych miejsc „internowania" na sowieckiej ziemi. Po opuszczeniu więzień różnie bywało z tymi wspaniałymi ludźmi. Jedni imali się rozmaitych zajęć, aby przeżyć. Inni byli aktywni w niezależnych działaniach, tworząc wokół siebie środowisko ludzi Niepodległej. Pięknie spuentował ich losy Jacek Kowalski w piosence Nagrobek mojemu dziadkowi, Panu Stanisławowi Michałowskiemu: Zatem wrócił na pole i uprawiał rolę; chłopom sprawy prowadził, a sprawy nie zdradził i „Solidarności" dał krew swej starości. Pozostały im tylko półlegalne spotkania towarzyskie, bardzo często rodzinne przyjęcia i wesela, gdzie odbierali cześć za trudną i ofiarną działalność dla Ojczyzny. W latach siedemdziesiątych dane im było, dzięki przychylności Kościoła, fundować tablice swoim dowódcom i kolegom – zabitym i zamordowanym. Lecz cały czas oficjalna komunistyczna propaganda pisała o nich jako o bandytach. To kłamstwo było wtłaczane z telewizorów i łamów gazet, ale także z książek – mieniących się naukowymi. Wypaczało obraz ich dokonań. Tak naprawdę dopiero okres „Solidarności" przyniósł zmianę w tej kwestii, choć jeszcze pod koniec 1989 r. jeden z redaktorów lubelskiej gazety pozwolił sobie przywołać w swoim tekście termin „akowskie bandy" na określenie żołnierzy podziemia. Byli jednak tacy, którzy pisali o tych Patriotach prawdę – choć przeważnie te słowa trafiały „do szuflady". Przywołać koniecznie należy Zbigniewa Herberta, który w swoim wierszu Wilki tak o nich pisał: Ponieważ żyli prawem wilka/ historia o nich głucho milczy/ pozostał po nich w kopnym śniegu/ żółtawy mocz i ten ślad wilczy/ szybciej niż w plecy strzał zdradziecki/ trafiła serce mściwa rozpacz/ pili samogon jedli nędzę/ tak się starali losom sprostać/ już nie zostanie agronomem/ „Ciemny", a „Świt" – księgowym/ „Marusia" – matką ,,Grom" – poetą/ posiwia śnieg ich młode głowy. Tak już jest w tym naszych polskich dziejach, że po wielkich wojnach, ci, co polegli poszli w bohatery, ci, co przeżyli muszą walczyć dalej – jak śpiewał Jacek Karczmarski. Oczywiście w komunistycznej propagandzie najgorszymi bandytami byli żołnierze spod znaku Narodowych Sił Zbrojnych. To na szczęście także się zmienia. Choć jeszcze w latach osiemdziesiątych inny polski bard, Tadeusz Sikora, twierdził o naszym narodzie wciąż mu nie chce wejść do pustych serc/ szacunek dla żołnierzy z NSZ-tu. Hardy ich kark – tchórzliwy świat/ zamknąć chce w zwojach niepamięci./ Choć tyle już minęło lat/ nadal żołnierze to wyklęci./ Nie zamknie ust cmentarny dół/ niepamięć ran też nie zabliźni./ Bo dzięki nim jeszcze się tlą/ resztki honoru mej Ojczyzny. Jeszcze przed „Solidarnością" w Telewizji Polskiej emitowany był program Świadkowie, w którym poszukiwano osób zaginionych na wojnie. Ale nie wszystkich... Konwencję tego programu wykorzystał w roku 1978 Jacek Kaczmarski w piosence pod takim właśnie tytułem, złożonej z fragmentów wojennych listów. Są tam także wspomniane listy obozowe z Rembertowa. W jednym z nich żołnierz podziemia pisze: Bracie, braciszku! Wojnę przeżyłem, a z lasu wyszedłem za wcześnie. We wsi mnie jakiś patrol przydybał i taki był koniec pieśni. Siedzę w obozie razem z Niemcami, NSZ i AK. Trzymam się zdrowo do domu wrócę, kiedy się tylko da. Drugi jeniec z żalem informuje: Tatusiu! Uciec się nie udało, nie wiem czy jeszcze napiszę. Zaś młody sowiecki lejtnant do swej kamaszy pisze: Zdies wsio w poriadkie – polskich my unicztożim banditow. Te drobne epizody doskonale odzwierciedlają nasze trudne dzieje narodowe. W latach osiemdziesiątych zainteresowanie historią, szczególnie tą odkłamaną, było ogromne, książki historyczne z drugiego obiegu schodziły jak świeże bułeczki. Jednak w dalszym ciągu musimy przywracać dobre imię i odkrywać nadal nieopisaną historię Żołnierzy Wyklętych. Przedstawiamy zatem Państwu sylwetki kilku niezłomnych. Są tu m.in. przywołani: komendant Okręgu Lubelskiego AK gen. Kazimierz Tumidajski, wołyńsko- lubelski dowódca Jan Szatowski, żołnierze „Zapory", łukowski dowódca Wacław Rejmak, radzyński konspirator Jerzy Skoliniec, włodawski Edward Taraszkiewicz i ostatni żołnierz podziemia w Polsce Józef Franczak „Laluś". Mamy nadzieję, że ten numer Kwarty przyczyni się do tego, że nasza pamięć o Ludziach Niepodległej utrwali się, a młodzież – zaciekawiona ich niezwykłymi i dramatycznymi losami – będzie szukać źródeł szerszej wiedzy o nich. Już teraz rajdy śladami „Zapory" gromadzą sporą liczbę młodych ludzi. O ich zainteresowaniu historią i ideą żołnierzy wyklętych świadczy chociażby taki lubelski „obrazek": gdy młodzi ludzie wrócili z uroczystości odsłonięcia pomnika żołnierzy Taraszkiewiczów we Włodawie, z dumą paradowali po mieście w koszulkach z napisem: „Żelazne zasady – Bóg, Honor, Ojczyzna". Jeśli lektura zamieszczonych w naszym piśmie tekstów przyczyni się choćby w niewielkim stopniu do wzmocnienia poczucia tożsamości narodowej – będziemy szczęśliwi.

dr Piotr Gawryszczak

redaktor naczelny Kwarty

  Spis treści

Ja żyć będę w kłosach zbóż ............................................................................................................................................ 3

dr Piotr Gawryszczak

Puławianie w walkach o wschodnią granicę Polski (1918-1920) . ......................................................................... 5

Robert Och

Kazimierz Tumidajski - życiorys pisany wojnami ................................................................................................ 15

Dariusz Szczepiński

„Zagończyk" - bohater Wołynia i Lubelszczyzny ................................................................................................. 23

dr Piotr Gawryszczak

Bitwy "Zaporczyków" pod Krężnicą Okrągła - 1944, 1946 ................................................................................. 29

dr Ewa Kurek

„Ostoja" ........................................................................................................................................................ 37

dr Jarosław Kopiński

„Kruk" ........................................................................................................................................................................ 40

dr Jarosław Kopiński

„Żelazny" .........................................................................................................................................................................43

Grzegorz Makus

Nieudane werbunki ...............................................................................................................................,....... 52

dr hab. Piotr Niwiński

Historia „Lalusia". Ostatni żołnierz podziemia w Polsce ......................................................................................... 64

dr Sławomir Poleszak

„Bo mnie tylko wolność interesuje..." Wywiad-rzeka z Marianem Gołębiewskim .................................................... 75

Przemysław Jaśkiewicz

Nienawiść czy miłość noszę w sobie.................................................................................................................. 79

Anna Tchórzewska

Informacje o bieżących działaniach Fundacji Niepodległości ........................................................................... 88

Utrzymać jasną barwę moczu ........................................................................................................................... 96

Maciej Świrski