Ojczyźnie ku chwale
Bohaterom na wieczną pamiątkę
Młodzieży dla wzrastania
Było słoneczne popołudnie 25 września 1863 roku. Pod Nowym Stawem odpoczywał oddział powstańczy ćwieków pod dowództwem majora Walerego Kozłowskiego, który wcześniej wymknął się rosyjskiej obławie a uprzednio walczył w bitwie pod Panasówką i Batorzem. Oddział powstańczy przedzierał się od Łęcznej przez Zawieprzyce i Niemce paląc za sobą mosty i myląc pogoń. Powstańcy zalegli gdzieś na niewielkim wzniesieniu między Rudką, Nowym Stawem i Nasutowem. Oddział lubelskich ćwieków nazwę zawdzięczał swojemu twórcy i dowódcy Kajetanowi Cieszkowskiemu przydomek Ćwiek.
Kajetan Cieszkowski był ziemianinem z położonego opodal Starościna. Ten wielki patriota, był twórcą oddziałów partyzanckich zwanychćwiekami, walczących na Lubelszczyźnie, Podlasiu, ziemi radomskiej i sandomierskiej. Ale co to znaczy że był twórcą? A znaczy to, że z własnych pieniędzy wyposażył w broń, mundury i dobrze wyszkolił ponad 200 piechurów. Cieszkowski jako cywil na polu walki zawsze oddawał dowodzenie oficerom sztabowym. Mówił, że zna swoje miejsce w szeregu. Po zakończeniu powstania przebywał na emigracji we Francji.
To było regularne wojsko w odróżnieniu od większości polskich powstańców. Oddziały lubelskich ćwieków wyglądały szczególnie godnie. Jednolite mundury robiły wrażenie. Mundury te zawdzięczamy Emilii Cieszkowskiej, żonie Kajetana. Emilia była dziedziczką Starościna i tajnym kurierem powstańczym. Słynęła z odwagi wręcz brawurowej i wielkiej a nawet jak to podają pamiętnikarze bardzo wielkiej urody. Cieszkowska była pomysłodawczynią jednolitego umundurowania lubelskich oddziałów, którymi dowodził jej mąż. Zaprojektowała żółto - szare mundury, których sam widok siał strach w szeregach moskali. Kolor żółty na wyłogach tzn. na kołnierzach, połach, rękawach od tamtej pory na stałe związany został z umundurowaniem polskich oddziałów z województwa lubelskiego. W legionach i wolnej Polsce na pamiątkę bohaterskich ćwieków, lubelskie wyłogi też były żółte.A skąd byli żołnierze-powstańcy? To byli ochotnicy, którzy odpowiedzieli na wezwanie powstańczego tajnego rządu narodowego. We fragmencie manifestu rządu narodowego wzywano:’ jedyny, legalny Rząd Twój Narodowy, wzywa Cię na pole walki juz ostatniej, na pole chwały i zwycięstwa, Ty, który wczoraj byłeś pokutnikiem i mścicielem, jutro musisz być i będziesz bohaterem i olbrzymem. Tak, Ty wolność Twoją, niepodległość Twoją, zdobędziesz wielkością takiego męstwa, świętością takich ofiar, jakich Lud zaden nie zapisał jeszcze na dziejowych kartach swoich. Powstającej Ojczyźnie Twojéj dasz bez żalu, słabości i wahania, wszystką krew, życie i mienie, jakich od Ciebie zapotrzebuje.’ Do powstania zgłaszali się więc włościanie czyli chłopi, ziemianie, czyli właściciele majątków, robotnicy i mieszczanie z polskich miast wszystkich zaborów, żydzi, księża i zakonnicy szczególnie bernardyni i dominikanie, studenci, uczniowie i uczennice gimnazjów. Werbunek był zawsze taki sam odezwa rządu i oddział maszerujący przez wieś lub miasteczko i młodzi wstępowali do powstańczych szeregów. Za wolną Polskę się bić.

Wróćmy do Nowego Stawu.Woda w kociołkach zaczynała wrzeć gdy nagle do obozowiska nadbiegła z pobliskiej zagrody dziewczynka z krzykiem - KOZACY!!! Alarm w obozie.Na skraju lasu pojawił się kozacki patrol. W czerkiesach, z nahajkami, na wielkich rumakach kozacy budzili grozę.

 Po likwidacji kozaczyzny zaporoskiej Kozacy niestety z biegiem czasu stali się najwierniejszymi żołnierzami caratu. Osiedli m.in. nad Donem, w Kubaniu, nad Bajkałem, nad Morzem Azowskim. Wsławili się wojenną odwagą i bezwzględnością również wobec ludności cywilnej. Po rewolucji bolszewickiej wielu kozaków uciekło do Polski i dzielenie walczyło za nasz kraj m.in. w obronie Warszawy w 1920 roku. Ale teraz wróćmy do czasów powstania styczniowego.

Konny patrol kozaków wypatrzył już obóz powstańców. Będzie bitwa. W obozie zawrzało, gwizdki oficerów ogłaszają alarm. Pododdziały formują szyki. Strzelcy zajmują centralną pozycję. Walczyli w wielu bitwach, wiedzą jak skutecznie razić ogniem. Na skrzydłach kosynierzy. Ruszą gdy pojawi się jazda. Dodatkowo dowódca Walery Kozłowski każe wzmocnić tabory. Strzelcy obsadzają wozy. Z ukrytych stanowisk z broni długolufowej, razić wroga będą też sanitariuszki i emisariuszki. Dzielne dziewczyny. Strzelcy ładują broń i stają w szyku. Z lasu wyrusza szarża kozacka. To piękny i straszny widok. Przejeżdżają galopem pod obozowisko. Strzelcy, stojący nieco wyżej mają ich jak na dłoni. Szarożółte kurty dają pierwszą, śmiertelnie celną salwę.Zaraz z prawego skrzydła odzywają się ‘wozy’. To ukryci w taborach powstańcy uderzyli salwą w bok atakujących kozaków. Szarża kozacka łamie szyk, atak załamuje się. Oficer carski nie ryzykuje starcia z ‘wahadłem’ kosynierów. ‘Wahadło’ to równo w szyku ułożone kosy góra-dół, góra-dół, to porażający widok atakujących kosynierów. Konny oddział cofa się do pobliskiego zagajnika. Lecz prawie natychmiast z lasu wychodzi rosyjska piechota. Idą ramię w ramię. Pada salwa. Kolejna. Szeregi rosyjskich piechurów są coraz bliżej. Padają pierwsi ranni i zabici polscy strzelcy. Lecz nie dochodzi do załamania powstańczych szyków. Bohaterskie lubelskie ćwieki dają odpór carskiej nawale. Strzelają salwa za salwą. Piechurzy rosyjscy zwalniają marsz. Wtedy do ataku ruszają kosynierzy. W szeregu strzelcy dają kolejną salwę. Padają rosyjscy piechurzy. Na rosyjską piechotę rusza do ataku oddział kosynierów – wahadło poszło w ruch.

Nie dochodzi jednak do starcia wręcz. Rosjanie szybko wycofują się przed polskimi kosynierami. W obozie powstańców zapanował entuzjazm. Obrońcy wznoszą okrzyki triumfu. Myśl o zwycięstwie jest jednak krótkotrwała. Z lasu wychodzi znów piechota rosyjska, zajmuje pozycje, ale nie atakuje, wyraźnie na coś czeka. Powstańcy zwierają szeregi. Nagle na polskie tabory spada grad kul. Rozpoczęła się kanonada rosyjskich armat. Padają strzelcy i kosynierzy. Kolejne salwy armatnie pustoszą obozowisko. Po rozlewiskach Mniny, zwanej wtedy Krzywą Rzeką, daleko niesie się huk rosyjskich bombard. Oficerowie wiedzą już, że powstańcy z artylerią nieprzyjaciela nie mają szans. Powstańcy ogłaszają odwrót, zabierają rannych. Formują dwa oddziały. Maszerują z obozu w dwóch kierunkach na Wólkę Krasienińską i Nasutów. Na polu pozostają zabici. Do obozu powoli zbliżają się roty rosyjskiej piechoty. Konno nadjeżdżają ośmieleni brakiem kosynierów kozacy. To był koniec potyczki pod Nowy Stawem. Powstańcy stracili wielu rannych i zabitych. Prawdopodobnie poległo 13 ćwieków. Zostali oni pochowani w mogile na skraju lasu pod Nowym Stawem. W tym miejscu obecnie stoi krzyż odwiedzany przez patriotów każdego roku 22 stycznia, w rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego.

Nasi przodkowie myśleli o przyszłości i podjęli wyzwanie budowania wolnej i bogatej Polski. Im się chciało myśleć o Polsce za 100, 150 lat. Im się chciało myśleć o nas. Tak moi drodzy - o nas! Byśmy i my mieli w myślach i sercach dobro przyszłych pokoleń. Nawet tych, które przyjdą za 150 lat.

Sergiusz Kieruzel, Dom Nasutów - Fundacja Nowy Staw (red. Jan Fedirko, Fundacja Niepodległości)

P.S. Tradycję Piątego Oddziału Wojsk Narodowych Województwa Lubelskiego Kajetan Cieszkowskiego – „Ćwieka” kontynuuje Grupa Edukacji Patriotycznej „Lubelskie Ćwieki” prowadzona przez Dom Nasutów (Fundacji Nowy Staw) przy współpracy ze Stowarzyszeniem Słuchaj-Patrz-Pomagaj oraz Fundacją Niepodległości.